Bismillah, alhamdulillah, vas-salatu vas-salamu ‘ala Rasulillah. Amma ba’d.
Ushbu oyat haqida Alloh taoloning Kalomida aytiladi:

“Yawma ya’ti ba‘du ayāti Rabbik, la yanfa‘u nafsan īmānuhā lam takun āmanat min qablu aw kasabat fī īmānihā khayra.”
Ya’ni: “Rabbingning ba’zi oyatlari kelgan kunda, ilgari iymon keltirmagan yoki iymoni bilan biron yaxshilik qilmagan jonning iymoni foyda bermaydi.”

Ulamolar bu oyat tafsirida aytishadi: bu yerda “ba’du āyāti Rabbik” deganda, qiyomatning katta alomatlari nazarda tutiladi. Aynan quyoshning mag‘rib (g‘arb) tomondan chiqishi — qiyomatning eng katta alomatlaridan biridir.

Quyosh botganidan keyin mag‘ribdan qaytib chiqadi — bu paytda yer yuzida “Dabbatul Arz” deb nomlangan bir hayvon chiqadi. Bu hayvon yerda o‘rmalab yuradi va odamlarga tushunarli tilda gapiradi. Odamlar: “Hayvon chiqdi”, deb aytishadi, boshqalar esa: “Quyosh chiqdi”, deyishadi. Ya’ni bu ikkalasi bir vaqtda sodir bo‘ladi. Rasululloh (s.a.v.) aytganlar: “Qaysi biri oldin bo‘lganini bilmayman.”

Mana shu hodisa sodir bo‘lganida, ya’ni quyosh mag‘ribdan chiqqanida, endi iymon keltirgan kimsaning iymoni qabul qilinmaydi. Kofirlar bu hodisani ko‘rib: “Endi iymon keltirdim,” desa, xuddi Fir’avnning holiga tushadi. U dengizda halok bo‘layotganda iymon keltirishga uringan, lekin Alloh unga:

“Endi, hozirmi iymon keltirding?!” – degan va iymonini qabul qilmagan.

Demak, quyosh mag‘ribdan chiqishi — tavba eshiklarining yopilishi degani. Bu holat odamning jon g‘arg‘aragacha kelgan holatiga ham o‘xshaydi. O‘sha pallada ham tavba qabul qilinmaydi.

Shuningdek, oyatda aytilgan “iymonida yaxshilik kasb qilmagan bo‘lsa” degani — inson iymon keltirganidan keyin u iymoni asosida yaxshi amallar qilmagan bo‘lsa, deganidir.

Masalan:
– Sadaqa berish,
– Yaxshilik qilish,
– Farz va sunnat namozlarni o‘qish — bularning barchasi iymon asosida qilinadigan yaxshiliklardir.

Iymon amallari iymonni kuchaytiradi va ko‘paytiradi. Ammo quyosh mag‘ribdan chiqqandan keyin inson qilgan iymoniy amallari — masalan, sunnat namozlarini o‘qishni boshlashi — endi foyda bermaydi. U odam ilgari o‘qib kelgan farz namozlari hisobga olinadi, ammo quyosh chiqqanidan keyin qilgan qo‘shimcha amallari qabul qilinmaydi.

Bu holatni ko‘rgan odamlar hayratda qoladi, qo‘rqib qaytib keladi, ibodatga yuzlanadi, lekin kech bo‘lgan bo‘ladi. Chunki imtihon tugagan bo‘ladi.

Bu xuddi imtihon yozma ishida varaq yig‘ilayotgan vaqtdagi holatga o‘xshaydi. Yozayotganingizda varaq yig‘ib olinadi — keyin yozsangiz ham, hisobga olinmaydi.

Shunday qilib, quyosh mag‘ribdan chiqqanidan keyin:
– Kofirning iymoni qabul qilinmaydi.
– Mo‘minning esa qo‘shimcha amallari (ziyoda amallar) qabul qilinmaydi.

Ya’ni, shu paytgacha nima qilingan bo‘lsa, o‘sha amal hisobga olinadi. Chunki imtihon yakun topgan bo‘ladi.

Vallohu a’lam.