Zohiriy mazhab degani — bu Ibn Hazm deb nom qozongan, to‘liq ismi Muhammad ibn Hazm bo‘lgan Andalusda yashagan mujtahid olim tomonidan ijtihod asosida shakllangan mazhabdir.

U zot o‘z zamonasida o‘zining ijtihodlari bilan alohida fiqhiy yo‘nalish yaratgan. U kishining ustozlaridan biri — Da’vud az-Zohiriy bo‘lib, shu sababli bu mazhabga “Zohiriylar mazhabi” deb nom berilgan. Zohiriy degani — oyat va hadislarning zohiriy (tashqi) ma’nosini asos qilib olish degani. Ya’ni ular oyat yoki hadisda qanday lafz ishlatilgan bo‘lsa, aynan o‘shanga amal qiladi, uning ostidagi (botiniy) ma’nosiga chuqur kirmaydi.

Bu — bir madrasa, ya’ni o‘ziga xos fikr mazhabi. Ammo e’tiborli jihati — bu mazhabning fiqhiy masalalardagi qarashlari ko‘plab ixtilofli nuqtalarga sabab bo‘lgan, chunki ular matnning zohirini olishga haddan ziyod urg‘u berib, uning hikmati va maqsadini ko‘p hollarda inobatga olmaydilar.

Misol uchun, Rasululloh ﷺ:
“Oqmaydigan suvga hech kim bavul qilmasin” deganlar. Endi, Zohiriylar bu hadisdagi lafzni faqat zohiriy jihatdan olib, faqat suvning o‘ziga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bavul qilish harom deydilar. Agar odam suv yonidagi qumga bavul qilib, u yerda bavul oqib suvga tushsa, ular bu holatni taqiqlangan deb hisoblamaydilar — chunki ular uchun muhim narsa lafzning zohiri, ya’ni “suvga bavul qilmang” degan lafz.

Yoki masalan, kimdir shisha idishga bavul qilib, so‘ng uni ochib suvga quysa ham, bu suvga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bavul qilgani emas, deb hisoblashadi. Jumhur (ko‘pchilik) ulamolar esa bu holatni ham taqiqlangan deb bilishadi, chunki ularning nazarida lafzning ostidagi ma’no va hikmat ham inobatga olinishi lozim.

Shariat faqat tashqi lafzni emas, balki undan ko‘zlangan maqsad va hikmatni ham e’tiborga oladi. Jumhur ulamolar “suvga bavul qilish” deganda, u yerga har qanday yo‘l bilan najosat tushishining oldini olishni ko‘zlashgan.

Demak, Zohiriylar — lafzning zohirini olib, ma’nosiga chuqur bormaydigan mazhabdir. Shuning uchun ham ularning ijtihodlarida juda ko‘p kamchiliklar, xatolar uchraydi. Faqatgina lafzga urg‘u berib, maqsad va hikmatdan yiroqlashishlar kuzatilgan.

Shu bilan birga, Ibn Hazm — nihoyatda kuchli ilm sohibi bo‘lgan. Til, mantiq, lug‘at, fiqh va boshqa ko‘plab fanlarda yuksak darajada bilimli bo‘lgan. Andalusda Molikiy mazhab keng tarqalgan bo‘lsa ham, u kishining ilmi sababli odamlar uning Zohiriy qarashlariga ergashganlar.

Demak, Zohiriy mazhabi — Da’vud az-Zohiriy va Ibn Hazm kabi olimlar ijtihodiga asoslangan fiqhiy mazhab bo‘lib, ularning asosiy xususiyati — lafzning zohiriy ma’nosiga qattiq yopishib olishdir. Hozirgi kunda ham ba’zi ulamolarda Zohiriylik ta’siri uchrab turadi.

Bu ham ijtihodiy masala, ijobiy va tanqidiy jihatlari mavjud.

Vallāhu a‘lam.