Bismillah,

Alloh ta’ologa hamdlar, undan keyin payg’ambar bo’lmaydigan payg’ambarga, uning oilasi, sahobalari va to qiyomatgacha ularga yaxshilikda ergashganlarga salavot va salomlar bo’lsin.

Agar bir ayolning eri bedarak safarga chiqib yo‘qolgan bo‘lsa, bu masalada ulamolar ixtilof qilishgan.

Ba’zi ulamolar uzoq muddat kutishni buyurishgan — 70 yoki 90 yil kutish lozim deb bilishgan.
Boshqa ulamolar esa, erining tengdoshlari (jo‘ralari) vafot etishini kutish kerak, deb hisoblashgan. Agar uning hamma tengdoshlari vafot etgan bo‘lsa, u ham vafot etgan, deb gumon qilinadi. Shundan keyin ayol erga tegishi mumkin.

Mol-mulkni taqsimlash masalasi ham xuddi shu qoidaga asoslanadi. Chunki shariatda asl qoida shuki, bir kishi tirik hisoblanadi, toki uning o‘limi haqida aniq xabar kelmaguncha.

Imomlar va faqihlar fikri:

Hanafiya mazhabidagi ba’zi ulamolar 60-70 yil kutishni taklif qilishgan. Sababi:
Rasululloh ﷺ aytganlar:
“Ummatimning o‘rtacha umri 60-70 yil orasidadir.”
(Tirmiziy, 3550; Ibn Moja, 4236)

Ya’ni, er shu yoshga yetgan bo‘lishi mumkin yoki uning tengdoshlari orasida hech kim qolmagan bo‘lsa, u ham vafot etgan bo‘lishi ehtimoli bor, deb gumon qilinadi.

Boshqa ulamolar esa, erning qayerga ketganiga qaraladi, deyishgan:

• Agar u tinch joyga tijorat uchun ketgan bo‘lsa, u holda uzoq muddat kutish kerak, chunki u hali ham tirik bo‘lishi mumkin.
• Agar u urush yoki xavfli joyga ketgan bo‘lsa, va uzoq vaqt davomida undan hech qanday xabar bo‘lmasa, 4 yil kutish kifoya. Shundan keyin ham kelmasa, ayol nikohdan chiqarilib, erga tegishi mumkin.

Bu masalada ba’zi ulamolar Said ibn Musayyabga nisbat qilib
“Bir yil kutish kifoya” degan fikrni keltirishgan.

Hozirgi zamon ulamolari fikri

• Zamonaviy ulamolarning aytishicha, bu masala qozining ijtihodiga bog‘liq.
• Qozi ma’lum muddat belgilaydi.
• Chunki uzoq muddat kutish ayolga zulm hisoblanadi.

Hozirgi kunda xabar olish va ma’lumot topish oson.

• Agar hech qanday darak bo‘lmasa, 1-2 yil kutish mumkin.                                                                 
• Bu muddat o‘tib, er haqida hech qanday ma’lumot bo‘lmasa, qozi “o‘lgan bo‘lishi mumkin” deb hukm chiqaradi.
• Qozi hukmidan keyin ayol idda saqlab, keyin boshqa erga turmushga chiqishi mumkin.

Boshqa muhim jihatlar

• Ba’zi ulamolar fikricha, faqat erning o‘lganligi haqida hukm chiqarish shart emas.
• Agar ayol iqtisodiy jihatdan qiyin ahvolda bo‘lsa (ya’ni, erining nafaqasi yo‘q bo‘lsa), bu holda ham nikohni bekor qilish mumkin.
• Qozi bu holatni aniqlash uchun er va ayolning qarindoshlaridan guvohlar chaqirib, masalani surishtirishi kerak.
• Nikoh bekor qilingach, ayol idda saqlab, keyin boshqa erga turmushga chiqishi mumkin.

Xulosa:

• Agar bedarak yo‘qolgan erdan 3-4 yil ichida hech qanday xabar bo‘lmasa, qozi muddat belgilab, ayolni nikohdan chiqarishi mumkin.
• Hozirgi kunda ma’lumot olish osonlashgani uchun uzoq muddat kutish shart emas.
• Qozi yoki ahli ilm kishilarning hukmi bilan idda saqlab, ayol boshqa erga turmushga chiqishi mumkin.
• Barcha qarorlar islomiy shariatga asoslangan holda qabul qilinishi kerak.

Vallohu A’lam.