Bismillah,

Alloh taologa hamdlar, undan keyin payg‘ambar kelmaydigan oxirgi payg‘ambar, uning oilasi, sahobalari va qiyomatgacha ularga yaxshilik bilan ergashganlarga salovot va salomlar bo’lsin.

Bu savolingiz joyida va juda muhim masalaga taalluqlidir. Avvalo, siz to‘g‘ri tushundingiz: haqiqatda haqiqiy iloh faqat Allohdir. “La ilaha illallah” kalimasining asl ma’nosi ham shu: Allohdan boshqa haqiqiy iloh yo‘q.

Qur’onda ba’zida mushriklar sig‘ingan butlar yoki boshqa soxta ma’budlar “iloh” deb tilga olingan. Lekin bu tasdiq uchun emas, balki kinoya, inkor, yoki xalq orasidagi nom asosida aytilgan. Masalan:

• Alloh taolo “La ilaha illa Huwa” (Undan boshqa iloh yo‘q) deb qat’iy inkor qiladi.

• Boshqa bir oyatda esa mushriklarga nisbatan: “A’lihatukum” (Sizlarning ilohlaringiz) deb aytadi.

Bu yerda Qur’on inkorni bildirayotgan joyda “yo‘q” deb aytgan bo‘lsa, mushriklarning sig‘ingan narsalarini ularning tilidagidek “ilohlaringiz” deb atagan joylari bor. Bunday holatlarda Qur’on u narsalarni haqiqiy iloh sifatida emas, balki soxta iloh sifatida, xalq orasidagi e’tiqod shakli sifatida tilga olgan.

Shuning uchun, “Qur’on ularni iloh deb atagan, demak ular iloh bo‘lib qoladi” deyish noto‘g‘ri. Haqqiqatdan ham u narsalar iloh emas, Qur’on ularni inkor qiladi, lekin mushriklarning e’tiqodini fosh qilish uchun o‘sha atamani ishlatgan.

Shayx Ibn Boz rohimahulloh va boshqa katta ulamolar bu oyatlarni bir-biriga zid deb emas, balki tushunchani to‘liq ifodalovchi tafsilotlar deb tushuntirganlar. Ya’ni:

• “Allohdan boshqa iloh yo‘q” – bu haqiqat.

• “Sizlarning ilohlaringiz” – bu esa sizlar noto‘g‘ri e’tiqod qilayotgan, soxta ilohlaringiz, degani.

Qisqasi, bu ikki turdagi oyatni birga o‘qib, to‘g‘ri tushunish kerak:

• Haqqiqatda iloh faqat Alloh.

• Boshqalar iloh emas, lekin xalq e’tiqodida iloh deb atalganligi sababli shunday nomlangan.

Bu hech qanday Qur’on va Sunnatga zid emas. Aksincha, bu – dalillarni jamlab tushunish, ya’ni jam’u-d-dalāil, degan uslub bilan izoh berilgan ilmiy tushuncha.

Shunday qilib, “Allohdan boshqa iloh yo‘q” deb aytish mutlaqo to‘g‘ri. Bu e’tiqodning markaziy asosi.
Qur’onning soxta ilohlar haqida aytgan so‘zlari esa haqiqatni tasdiqlash uchun emas, balki inkorni kuchaytirish va kinoya uchun ishlatilgan.

Vallāhu a‘lam.