Alloh subhanahu va taologa bandalarning haqlaridan xalos bo‘lgan holda borish masalasi har bir mo‘minni tashvishga solishi kerak. Har bir mo‘min Alloh subhanahu va taologa uchrashishga tayyor bo‘lishi lozim. Faqat bandalarning haqlari emas, balki Allohning haqlari ham bor. Haqlarni qanday to‘liq ado etish kerakligi har bir mo‘minning asosiy g‘ami bo‘lishi kerak.

Bunda eng asosiy narsa tavba qilishdir. Inson o‘tgan kamchiliklariga chin dildan tavba qilishi lozim, chunki Alloh subhanahu va taologa gunohlardan pok holda borish uchun tavba zarur.

Tavbaning shartlari quyidagilardan iborat:

1. Gunohni tark etish – qilgan gunohdan darhol voz kechish.
2. Pushaymon bo‘lish – qilgan gunohi uchun chin dildan afsuslanish.
3. Qayta qilmaslikka qat’iy qaror qilish – kelajakda bu gunohni takrorlamaslik niyatida bo‘lish.
4. Agar gunoh bandalar haqlariga bog‘liq bo‘lsa, ularni qondirish – ya’ni, agar kimningdir haqqiga zarar yetkazgan bo‘lsa, uning haqqini qaytarish, kechirim so‘rash yoki unga yetkazilgan zarar uchun kompensatsiya berish.

Shu bilan birga, inson o‘zining o‘tmishdagi kamchiliklarini tahlil qilishi va to‘g‘rilashga harakat qilishi kerak. Agar farz ibodatlarni qoldirgan bo‘lsa, ularni qazosini ado qilishga e’tibor berishi, agar o‘ziga vojib bo‘lgan zakot yoki qarzlarini bermagan bo‘lsa, ularni ado etishi lozim.

Bandalar haqlari esa uch turda bo‘lishi mumkin:

1. Jismoniy zarar yetkazish – agar kimningdir jismiga zarar yetkazgan bo‘lsa (masalan, urgan yoki o‘ldirgan bo‘lsa), agar qasddan qilgan bo‘lsa, o‘zini qatlga topshirishi lozim, yoxud qasddan bo‘lmagan bo‘lsa, qon to‘lovi (diyya) berishi shart.
2. Moliyaviy zarar yetkazish – kimningdir molini o‘g‘irlagan yoki aldagan bo‘lsa, o‘sha molni egasiga qaytarish kerak. Agar egasi aniq bo‘lmasa, merosxo‘rlariga berish, agar bu ham imkonsiz bo‘lsa, sadaqa sifatida berish tavsiya etiladi.
3. Obro‘siga zarar yetkazish – kimnidir g‘iybat qilib, tuhmat qilib yoki haqorat qilib obro‘siga zarar yetkazgan bo‘lsa, uning kechirimini olishga harakat qilishi lozim. Agar kechirim so‘rash fitna chiqarish ehtimolini tug‘dirsa, u kishining haqiga duo qilib, yaxshi gaplar bilan g‘iybatni yuvishga harakat qilish kerak.

Agar kimdir qiyomatda bandalar ustidagi haqlar sababli savoblaridan ajrab qolishni istamasa, hozirdan u haqlarni ado etishga harakat qilishi lozim. Kimdir Allohning buyruqlarini bajarmagan bo‘lsa, qoldirgan ibodatlarini ado etsin. Kimdir bandalarning haqlariga tajovuz qilgan bo‘lsa, ulardan rozilik olsin.

Rasululloh ﷺ dedilar:
“Kim biror birodariga zulm qilgan bo‘lsa, qiyomat kuni dinor va dirham bo‘lmaydigan holatga tushib qolmasidan oldin u kishidan halollik so‘rab olsin.”
(Buxoriy, 2449).

Ya’ni, inson dunyoda hamma haqlarni ado etib, oxiratga pok holda borishga harakat qilishi kerak. Agar kimdir uni kechirmasa, unga ehson qilish, unga yaxshilik qilish orqali roziligini olish lozim. Agar u baribir kechirmasa, inson o‘z vazifasini ado qilgan bo‘ladi, va qolgani Allohning ixtiyorida bo‘ladi.

Alloh barchamizni o‘z haqlarimizni ado etishda muvaffaqiyatli qilsin va oxiratga pok holda borishni nasib etsin. Ameen.